دکتر «حسن روحانی»، رییس‌جمهور، روز سه‌شنبه هفته گذشته، در مراسمی که به مناسبت روز فناوری فضایی در سالن اجلاس سران با حضور صدها نفر از کارشناسان و فعالان حوزه فضایی برگزار شده بود، پس از بازدید از غرفه‌های نمایشگاهی دستاوردهای فضایی کشور در دانشگاه‌ها و مراکز دولتی، طی یک سخنرانی از موازی‌کاری دانشگاه‌های کشور در زمینه فضایی انتقاد کرد و خواستار ایجاد یک کنسرسیوم فضایی-دانشگاهی شد. درخواست رییس‌جمهور درحالی صورت گرفت که فعالیت چندساله اخیر دانشگاه‌های کشور در حوزه طراحی و ساخت ماهواره‌ها با ماموریت‌های مشابه و سطح فناوری یکسان به‌شدت مورد انتقاد بسیاری از کارشناسان این حوزه بود. با توجه به این پیشنهاد رییس‌جمهور و همچنین تغییر و تحولاتی که به تازگی در سازمان فضایی ایران صورت گرفته است، کارشناسان هوافضای کشور انگیزه‌ها و همچنین دستاوردهای بالقوه این‌تصمیم را بررسی کردند که خلاصه‌ای از آن در این صفحه آمده است.

با نگاهی به تاریخچه پروژه‌های فضایی در جهان می‌‌بینیم که به‌دلیل سنگین و حجیم‌بودن پروژه‌های فضایی، در تمام دنیا این فعالیت‌ها به‌صورت کنسرسیوم انجام می‌شوند. مثال بارز و مهم کنسرسیوم در پروژه‌های فضایی، برنامه آپولو یا برنامه سفر به ماه است. در آن زمان ایالات متحده با تشکیل کنسرسیوم بین چهارشرکت بزرگ، برنامه سفر به ماه را اجرا کرد. از این دست نمونه‌ها در تاریخچه فعالیت‌های فضایی کشورهای پیشرو به‌وفور یافت می‌شود که در برخی از این کنسرسیوم‌ها چندکشور مختلف، یک‌برنامه واحد را دنبال می‌کردند، همانند پروژه پرتاب از سکو یا پلتفرم دریایی برای تزریق ماهواره به مدارهای زمین‌آهنگ که با همکاری چهار کشور آمریکا، نروژ، روسیه و اوکراین انجام شد. حال اگر به پیشنهاد رییس‌‌جمهور محترم توجه کنیم، می‌‌بینیم که این‌پیشنهاد یکی از اساسی‌‌ترین راهکارهای دستیابی به دستاوردهای بزرگ فضایی محسوب می‌شود. این بدان معناست که باید در حوزه فضا، تعدادکمی سبد برنامه فضایی تعریف کرد که این سبدها حاوی برنامه‌های اولویت‌‌دار فضایی کشور باشند و هر برنامه نیز چندین پروژه داشته باشد که به نیازهای فضایی کشور پاسخ دهد و هریک از این پروژه‌ها را می‌توان با تشکیل کنسرسیوم اجرا ودر یک مرکز بالادستی، یکپارچه‌‌سازی کرد. این‌نگاه در توسعه صنعت فضایی سبب ایجاد رشد هماهنگ و یکسان المان‌‌های مختلف فضایی (ماهواره، ماهواره‌‌بر و سکوی پرتاب) می‌شود. یعنی ماهواره‌‌ای در کشور ساخته نمی‌شود که هیچ ماهواره‌‌بری توان حمل و تزریق آن به مدار را نداشته باشد یا ماهواره‌‌بری ساخته نمی‌شود که هیچ سکوی پرتابی برای آن وجود نداشته باشد!

ساختار صنعت و مراکز فضایی

بخش‌های مختلف صنایع فضایی کشور، شامل وزارت دفاع، سازمان فضایی، دانشگاه‌ها و شرکت‌‌های دانش‌‌بنیان (دولتی و خصوصی) است که در تصمیم‌‌گیری‌های اخیر، سازمان فضایی از نهاد ریاست‌جمهوری منتزع و به وزارت ارتباطات ملحق شد. با توجه به این‌تصمیم، رییس‌جمهور دستور تاسیس مرکز ملی فضایی ذیل معاونت علمی را ابلاغ کرد که در این مرکز اهداف کلان، سیاست‌گذاری و ایفای نقش حاکمیتی در بخش‌‌های مختلف فضایی کشور دنبال می‌شود. این‌مرکز در سیاست‌‌گذاری‌های آتی صنعت فضایی کشور، نقش بسیارکلیدی را بازی می‌کند. به عبارتی راهبرد فضایی کشور در قالب سبدهای برنامه، براساس ماموریت‌های صنایع مختلف، دانشگاه‌ها و شرکت‌‌های دانش‌‌بنیان، به آنها واگذار و نهاد یکپارچه‌‌سازی هرپروژه معرفی می‌شود. بنابراین کنسرسیوم در دانشگاه‌ها باید توسط یک نهاد بالادستی صورت گیرد تا اولا برنامه از صفر تا صد محقق شود، ثانیا از موازی‌‌کاری دانشگاه‌ها و فعالان مختلف صنعت فضایی جلوگیری شود.

توانمندی‌ها و قابلیت‌ها

موضوعی که وزارت علوم چندسالی به آن پرداخته است، بحث قطب‌‌بندی دانشگاه‌هاست. این قطب‌‌بندی‌‌ها توسط وزارت علوم و براساس تخصص و دستاوردهای اعضای هیات‌علمی هرگروه صورت می‌‌گیرد. این‌روش به گزینه‌های انتخابی برای شرکت در کنسرسیوم و تخصصی‌کردن فعالیت‌های فضایی در دانشگاه‌ها کمک می‌کند که البته بعضی از این قطب‌‌بندی‌‌ها، محدوده وسیعی از فعالیت‌های فضایی را پوشش می‌دهد که با توجه به شاخه‌های تخصصی محموله‌های ماهواره‌ها (محموله مخابراتی، ناوبری و سنجش از دور)، می‌توان قطب‌‌های تخصصی‌‌تر را پیشنهاد کرد، ولی این قطب‌‌بندی به‌تنهایی برای ورود به کنسرسیوم‌‌های کلان فضایی کافی نیست چرا که بسیاری از پروژه‌های فضایی نیازمند پرورش و جذب نیروی انسانی متخصص است و در صورتی که خط‌مشی و سیاست‌گذاری‌های آینده فضایی کشور هم‌راستا با کنسرسیوم فضایی نباشد، هزینه‌های صرف‌شده برای جذب و پرورش نیروی انسانی هدر خواهد رفت. بنابراین تنها در صورتی‌که پروژه‌های فضایی ادامه‌‌دار و دارای ثبات باشند، مشارکت دانشگاه‌ها در کنسرسیوم کلان فضایی توصیه می‌شود. همچنین دانشگاه‌ها در شاخه‌های مختلف اکتشافات فضایی اعم از شناخت زمین و اتمسفر آن (برای پیش‌بینی زلزله، ریزگردها و...)، هواشناسی (برای بهبود وضع کشاورزی، کویرزدایی و...) و شناخت منظومه شمسی و... می‌توانند نقش مهمی را ایفا کنند که در حال حاضر در کشور در این حوزه نیاز جدی احساس می‌شود، ولی در سال‌‌های اخیر توجه کمتری به آن شده است. پرداختن دانشگاه‌ها به این موضوعات زیربنایی فضایی، می‌تواند سبب سیاست‌گذاری‌های درست و بلندمدت در تدوین راهبرد فضایی کشور شود؛ دستیابی به سیاست‌گذاری درست و بلندمدت یعنی توسعه پایدار در صنعت فضایی کشور، یعنی توسعه صنعت فضایی برای رفع مشکلات و نیازهای کشور (مشکلاتی نظیر ریزگردها، خشکسالی و کشاورزی و...).

وظیفه دانشگاه‌ها در پیشبرد اهداف فضایی

سازمان فضایی ایران در سال‌‌های٨٦-٨٥، طراحی، ساخت و تست چند ماهواره سنجش از دور را به دانشگاه‌های داخلی سپرد. در این برون‌سپاری‌‌ها، چند نکته حایز اهمیت است. تمامی ماهواره‌ها، سنجش از دور بودند و در برخی موارد هماهنگی مناسب برای پرتاب ماهواره‌ها وجود نداشت. همچنین عدم وجود مرکزی برای حمایت از نیروی انسانی متخصص و پراکنده‌شدن آنها و عدم تداوم پروژه‌های ماهواره‌‌ای از نکات قابل‌توجه بود. از طرفی در همین زمان، صنایع دیگری که ماموریت اصلی آنها ساخت ماهواره بود نیز مشغول طراحی، ساخت و تست ماهواره با ماموریت‌های مشابه بودند که موازی‌‌کاری دانشگاه‌ها با صنایع فضایی را به دنبال داشت. تمامی این مشکلات از عدم راهبرد صحیح و مشخص در توسعه المان‌‌های فضایی نشات می‌‌گیرد. برای بیان ارتباط صنعت و دانشگاه در کشورهای پیشرفته، بایستی پارامتر سطح آمادگی فناوری را تعریف کرد. هر المان فضایی از شروع طراحی تا پرواز موفق، دارای سطح آمادگی فناوری بین یک تا ٩ است، به این ترتیب که سطح آمادگی فناوری فاز یک، طراحی دقیق برابر دو، نمونه آزمایشگاهی برابر چهار، مهندسی برابر پنج، پیش‌‌پروازی برابر هفت و پرواز فضایی موفق المان با کیفیت فضایی برابر ٩است). بنابراین در کشورهای پیشرفته، ارتباط دانشگاه‌ها با صنعت، در زمینه توسعه فناوری‌های جدید فضایی تا سطح آمادگی چهار است و توسعه‌های بعدی به صنایع مرتبط واگذار می‌شود. حال سوالی که به ذهن متبادر می‌شود این است: پس چرا دانشگاه‌های خارجی ماهواره‌های دانشجویی می‌‌سازند؟ پاسخ این است که این ماهواره‌ها دارای همان سطح آمادگی فناوری چهار هستند. یعنی ماهواره‌های دانشجویی از قطعات تجاری ساخته شده‌‌اند و ماهواره‌های صنعتی آنها در سطحی بسیار بالاتر از نظر آمادگی فناوری ساخته می‌شوند. حتی در بسیار از کشورهای پیشرفته صنعتی، دانشگاه‌ها به تربیت نیروی انسانی در تخصص‌‌های بسیارخاص می‌‌پردازند، مثلا در کشور روسیه فارغ‌التحصیلانی وجود دارند که تخصص آنها عملگرهای هیدرولیک با کاربرد خاص صنعتی است. در حالی‌که در کشور ما، فارغ‌التحصیلان مثلا رشته مهندسی مکانیک، کلیه دروس هیدرولیک، پنوماتیک، ترمودینامیک، و... را گذرانده‌‌اند و براساس نیاز صنایع مختلف، بخش کمی از یافته‌های هریک از فارغ‌التحصیلان مورد استفاده قرار می‌‌گیرد. کاملا واضح است که اولین وظیفه دانشگاه‌ها تامین نیروی انسانی کارآمد برای صنایع است و اهداف ثانویه دانشگاه‌ها نیز انجام فعالیت‌های پژوهشی، ارتقای سطح آمادگی فناوری و توسعه زیرساخت‌‌ها است.

مجری کنسرسیوم، یک نهاد بالادستی

اجرای کنسرسیوم توسط نهاد بالادستی صورت می‌‌پذیرد که در حال حاضر این‌نهاد مرکز ملی فضایی است. در این‌مرکز باید راهبرد صنعت فضایی کشور در قالب سبد برنامه‌های فضایی تدوین شود. بنابراین کنسرسیوم اولیه بین دانشگاه‌ها، مطالعات‌شناختی و امکان‌سنجی برنامه‌ها برای تدوین راهبرد درست و بی‌طرفانه و منطبق بر نیازهای کشور است یعنی اصل توسعه پایدار. معمولا برنامه‌‌ریزی و زمان‌‌بندی سبد برنامه‌های فضایی در بازه زمانی ١٠ تا ١٥سال انجام می‌شود که این زمان تحقیق، توسعه و ساخت و تست را نیز شامل می‌شود. بنابراین توسعه، ساخت و تست محصولات فضایی، بیش از مدت زمان یک دولت است. از طرفی دیگر، امروزه فعالیت‌های فضایی با چند زیر پروژه که همگی هدف خاصی را دارند، دنبال می‌شود. با این کار از هدررفتن منابع نیروی انسانی متخصص و مالی جلوگیری می‌شود. بنابراین با یک مقدار منابع مشخص، نمی‌توان اقدام به ساخت ماهواره ژئو (زمین‌‌آهنگ) برای جلوگیری از دست رفتن نقاط مداری، اقدام به رفتن به کره ماه و... کرد! در شرایط حساس کنونی، اولویت داشتن ماهواره‌های مناسب برای کاربری‌‌های مخابراتی، تلویزیونی، تصویربرداری زمین و ناوبری و همین‌طور ماهواره‌‌بر مناسب برای پرتاب ماهواره‌ها و تزریق به مدارهای مطلوب، بر کسی پوشیده نیست. بنابراین برای مثال اگر اولویت اول را سبد برنامه تزریق ماهواره مخابراتی به مدار ژئو معرفی کنیم، این‌سبد برنامه خود دارای برنامه‌های ماهواره، ماهواره‌‌بر، بلوک انتقال‌مداری، ایستگاه‌های گیرنده و فرستنده زمینی و سکوی پرتاب حامل را شامل می‌شود. بنابراین کنسرسیوم اولیه می‌تواند توسط آزمایشگاه‌های تحقیقات فضایی دانشگاه‌های مرتبط با برنامه‌های فوق، برای امکان‌‌سنجی و توسعه فناوری‌های لازم اقدام کند. کنسرسیوم ثانویه، توسعه فناوری‌های مورد نیاز استخراج‌شده در کنسرسیوم اولیه تا ساخت نمونه آزمایشگاهی در دانشگاه‌هاست و کنسرسیوم نهایی در صنایع مرتبط برای تبدیل نمونه‌های آزمایشگاهی به نمونه‌های پروازی و فضایی انجام می‌شود.

نوشته‌ی حسن ناصح، عضو هیات‌علمی پژوهشگاه هوافضا
منبع: روزنامه شرق