امروزه اغلب کشورها به اهمیت فضای ماورای جو پی برده اند و هر یک سعی می کنند بنا بر وسع خود در این صحنه حضور یابند. فضا برخلاف تصورات عامه، جایی برای قهرمان بازی فضانوردان یا فرستادن ماهواره به فضا و غرش ماهواره برهای غول پیکر نیست. هر چند این فناوری ها زیرساخت های فضایی مهمی هستند اما بازار خدمات فضایی و کاربردهای بی شماری که فناوری های فضایی به صورت مستقیم یا غیر مستقیم دارند موضوعی است که اهمیتش دست کمی از این زیرساخت ها ندارد و این بخش است که هم اکنون به صورت مستقیم نان و آب بسیاری از کشورها را از فضا به زمین آورده است. هر چند حجم بازار خدمات فضایی اکنون نیز رقم بسیار بزرگی را شامل می شود، کارشناسان پیش بینی می کنند این هنوز نسیمی است که توفانی در راه دارد. کشورهایی که خواب بمانند و برای خود سرپناهی نسازند درتوفان آینده مجبورند به دیگران پناهنده شوند.

فضا، عرصه جدید تاخت و تاز اقتصادی کشورها

توسعه فناوری در عرصه فضا امری است بسیار حیاتی که تا کنون در ایران نیز فارغ از میزان کامیابی آن مورد توجه بوده است. اما در حال حاضر بازار تجاری خدمات فضایی و فرصت های موجود در آن، عرصه ای بوده که مهجور مانده است. این در حالی است که میدان اصلی رقابت فضایی میان اغلب کشورها، از جمله همسایگان ایران در این بخش قرار گرفته و درآمدهای سرشاری نصیب آنها کرده است. خرید ماهواره های مخابراتی و سنجش از دور یا اجاره ترانسپاندر از جمله مهم ترین این فعالیت های تجاری بوده که اغلب همسایگان ایران از کشورهای ثروتمند جنوبی تا شمالی های کم بضاعت مبادرت به انجام آن کرده اند. در کنار این فعالیت ها، آنها که توان مالی بیشتری دارند اقدام به سرمایه گذاری برای توسعه فناوری کرده اند که اغلب موارد این تلاش ها به تعریف همکاری های بین المللی جدیدی ختم شده است که اکنون نیز در جریان هستند.

در حالی که اغلب کشورها در بازار تجاری فناوری های فضایی حضور دارند، کشورهای توانمند تر تلاش می کنند با توسعه فناوری های پایه ای از قبیل ساخت ماهواره و ماهواره بر زیرساخت های این بازار را نزد خود نگه دارند و آن را توسعه دهند.

فناوری ها و خدمات فضایی حوزه بسیار وسیعی است اما می توان بین آنها برخی موضوعات برجسته را مشاهده کرد. از جمله حوزه های پیشگام که اکنون بازار وسیعی در جهان دارند ماهواره های مخابراتی و سنجشی، ناوبری و موقعیت یابی و ماهواره برهاست. همچنین روندهای موجود نشان می دهد کشورهای پیشگام درحال سرمایه گذاری روی توسعه ماهواره های کوچک، توریسم فضایی و استخراج منابع معدنی در فضا هستند. موضوعات حقوقی فضا و همکاری های صلح آمیز بین المللی نیز برای ایجاد بسترهای توسعه فناوری و بازار به صورت موازی در حال پیگیری هستند. از جمله موضوعات حقوقی که هر روز بر اهمیت آن افزوده می شود مسئله نقاط مداری است که متاسفانه با از دست دادن 2 نقطه از 3 نقطه مداری کشورمان می توان گفت ایران تاکنون در این زمینه عملکرد خوبی نداشته است.

مخابرات و سنجش از دور، بزرگ ترین حوزه های اقتصادی فضا

فروش تصاویر ماهواره های سنجشی و ترانسپاندرهای ماهواره های مخابراتی امروزه تجارت هایی سودآور محسوب می شوند که زیرمجموعه ها و شاخه های مختلفی نیز دارند و سرمایه گذاران به تناسب توان خود هر یک سراغ بخشی می روند. همسایه های جنوبی ایران مدت هاست در این بازار حضور دارند و از آن سود می برند. همسایگان شمالی نیز بتازگی وارد این عرصه شده و با جدیت آن را دنبال می کنند. اکنون بسیاری از کشورها نه تنها در بازار خدمات ماهواره ای حضور دارند، بلکه مستقیما اقدام به سرمایه گذاری برای خرید ماهواره ها به صورت کامل می کنند.

موقعیت یابی و ناوبری، عرصه آینده دار

جی پی اس، آشناترین نام در عرصه ناوبری و موقعیت یابی است. این سامانه که یک منظومه با چندین ماهواره همراه پایگاه های زمینی مربوط است، زیرساخت بزرگی را برای ارائه بسیاری از خدمات فراهم کرد که امروزه به خدمات مبتنی بر مکان موسوم هستند. معروف ترین این خدمات که هر روز به تعداد و گستردگی آنها افزوده می شود سرویس های نقشه و مکان یابی هستند که در اغلب تلفن های همراه هوشمند یافت می شوند. شواهد نشان می دهد خدمات مبتنی بر مکان در آینده ای نه چندان دور از چنان اهمیتی برخوردار می شود که امکان صرف نظر از آنها وجود نخواهد داشت و بسیاری از کشورها به ارائه دهندگان این خدمات وابسته خواهند شد.

هر چند تا مدت ها منظومه ماهواره ای جی پی اس آمریکایی، زیرساخت این خدمات بود اما در حال حاضر چند رقیب برای آن پیدا شده که احتمال می رود برخی از آنها در آینده ای نه چندان دور جای جی پی اس را بگیرند. روسیه، چین و اتحادیه اروپا در حال توسعه سامانه موقعیت یابی جهانی خود برای رقابت با جی پی اس هستند تا بتوانند زیرساخت بخشی از بازار آینده خدمات مبتنی بر مکان را از آن خود کنند. برخی کارشناسان معتقدند با توجه به خدمات بسیاری که سامانه موقعیت یابی اتحادیه اروپا در اختیار کاربران خواهد گذاشت، سهم بزرگی از بازار نصیب این سامانه خواهد شد و سرمایه گذاران آن در آینده سود های هنگفتی از آن خود خواهند کرد. شاید به همین علت است که برخی کشورهای عربی نیز تلاش کردند تا در این سامانه سرمایه گذاری کنند. برخی کشورها مثل هند و ژاپن نیز سعی می کنند با توسعه سامانه های موقعیت یابی محلی، از امکانات و بودجه محدود خود بهترین استفاده را ببرند.

ماهواره برها، گلوگاهی راهبردی در عرصه فضا

ماهواره برها یکی از اصلی ترین زیرساخت هایی است که برخی کشورها تلاش دارند تا انحصار این فناوری را در اختیار خود نگه دارند زیرا استفاده از فضا بدون امکان پرتاب به فضا بی معناست. توسعه ماهواره برهای بومی روندی است که بتازگی در عرصه جهانی مشاهده می شود.

با وجود این روسیه هنوز سهم عمده بازار پرتاب ها را در اختیار دارد. شاید بتوان این بخش را به عنوان برجسته ترین نقطه قوت بخش فضایی کشور دانست که موجب ورود ایران به باشگاه فضایی جهان شده و کشورمان را به عنوان یکی از کشورهای پیشگام منطقه در فناوری فضایی مطرح کرده است. ایران همچنین به علت موقعیت جغرافیایی مناسب از مزیت نسبی در این بخش برخوردار است. ساخت پایگاه پرتاب مشترک با همکاری کشورهای خارجی و انجام پرتاب های زیرمداری یا قرار دادن ماهواره های کوچک کشورهای دیگر در مدار پایینی زمین پیشنهادهایی است که از سوی کارشناسان در این زمینه مطرح شده است.

لبه فناوری

کشورهای پیشگام در عرصه فضا اکنون افق های جدیدی را ترسیم کرده اند. نزدیک ترین این فناوری ها به عرصه بازار، نانو ماهواره ها هستند. با قدرتمندتر شدن پردازشگرها و ایجاد کاربردهای جدید که نیاز به پرتاب های ارزان قیمت، سریع و با تعداد بالا را ایجاد کرده، رویکرد جدیدی در جهان برای توسعه ماهواره های کوچک شکل گرفته است.

همچنین با گسترش دامنه فعالیت بخش خصوصی در فضا، توریسم فضایی نیز به صورت یک محور دیگر توسعه فضایی در جهان مطرح شده است. اما شاید جدیدترین ایده، بهره برداری از منابع معدنی فضا باشد که توسط کشورهای پیشگام عرصه فضا پیگیری می شود. این کشورها به دنبال آن هستند تا با احداث پایگاه های فضایی، منابع معدنی ارزشمندی را که در فضا یافت می شوند به زمین منتقل کنند.

نگاه به فضا با چشمانی باز

کشور ما به علت برخورداری از منابع انسانی خبره و متخصص تاکنون توانسته به پیشرفت های عظیمی در عرصه فناوری فضایی دست یابد.

این توانمندی ها که حیرت همگان را در جهان برانگیخته است با هدایت سیاستگذاران و مدیران آگاه به شرایط روز جهان می تواند ایران را در عصر فضا به جایگاهی بی نظیر برساند. نباید از یاد ببریم در عصری زندگی می کنیم که همگان در عرصه فضا می تازند، چرا که همه می دانند آینده نزدیک است.

محمدامین آهنگری/ جام جم