به‌طور کلی عنوان «فضانورد» را به کسی اطلاق می‌کنند که بتواند تا ارتفاع 100 کیلومتری زمین سفر کند و به مرز فضا برسد. واقعیت این است که بیشتر فضانوردها رشته‌های تحصیلی مختلفی داشته‌اند؛ از هوانوردی گرفته تا مکانیک و علوم فضایی و رشته‌های مهندسی دیگر و حتی علوم پایه مثل فیزیک و ریاضی.
بنابراین لزوما فضانورد نباید اخترشناس باشد. فقط در طراحی ماموریت‌های فضایی برای مطالعه‌ سیاره‌ها، ستاره‌ها و کهکشان‌هاست که اخترشناسی و علوم فضایی در کنار همدیگر قرار می‌گیرند. وقتی هنوز رویای سفر به فضا محقق نشده بود، نخستین فضانوردها از بین باهوش‌ترین و باتجربه ترین هوانوردها انتخاب شدند. بعدها از میان دانشمندان و پژوهشگرهای رشته های گوناگون نیز فضانوردهایی انتخاب شدند. آنها دوره های فضانوردی را پشت سر گذاشتند تا بتوانند آزمایش های مربوط به تخصص خود را در محیط بی وزنی انجام دهند. این دوره ها در مراکز ویژه تمرین فضانوردها برگزار می شود که از جمله آنها «شهر ستارگان» یا «مرکز فضایی گاگارین» در نزدیکی مسکو است. در ایران نیز بتازگی سازمان فضایی ایران اعلام کرده که دوره های مربوط به آموزش و تربیت فضانورد را به‌زودی با همکاری روسیه برگزار می کند. بنابر مصاحبه رئیس پژوهشکده سامانه‌های فضانوردی در اوایل خرداد امسال، نخستین فضانوردهای ایرانی به احتمال زیاد از میان خلبان‌های هواپیماها انتخاب خواهند شد. بیشتر فضانوردها با پشتیبانی سازمان‌های فضایی دولتی انتخاب و آموزش داده می شوند. تا به امروز بیشتر از 500 نفر از 40 ملیت مختلف طعم فضانورد بودن را چشیده‌اند. این یعنی از هر 14 میلیون نفر از جمعیت 7 میلیاردی کره زمین فقط یک نفر توانسته زمین را از فضا تماشا کند. ایستگاه های فضایی در مدارهای پایین و نزدیک به زمین، بویژه ایستگاه فضایی بین المللی مقصد سفر بیشتر فضانوردان در فضا بوده است. این در حالی است که فقط 24 فضانورد توانسته اند تجربه قرار گرفتن در مدار ماه یا نشستن بر سطح ماه را کسب کنند. فضانوردان مدت چندان طولانی را نمی توانند در فضا بمانند. آنها برای حفظ بافت های بدن شان و کاستن از آثار جانبی زندگی در شرایط بی وزنی ناگزیرند هر روز چند ساعت ورزش کنند. در بین فضانوردان، سرگئی کریکالوف به تنهایی 803 روز را در چند مرحله سفر فضایی در فضا گذرانده است و در این زمینه رکورددار است. جوان‌ترین فضانورد تا به امروز 25 سال و پیرترین فضانورد 77 سال سن داشته است. فضانوردی خطرهای بسیاری نیز دارد. برای مثال در سانحه انفجار آپولو ـ 1 و در سانحه های فضایی مثل انفجار شاتل های کلمبیا و چلنجر در مجموع حدود 23 فضانورد کشته شدند.

رقابت‌های فضایی شرق و غرب

از آنجا که سازمان‌های فضایی ایالات متحده و شوروی سابق، در زمینه فناوری فضایی پیشگام بوده اند، تا به امروز ملیت بیشتر فضانوردها آمریکایی و روسی بوده است. در روسیه به فضانوردها، کیهان نورد می گویند. یوری گاگارین نخستین فضانورد جهان است و سال 1961 توانست حدود 108 دقیقه در مدار زمین بماند. سپس روس‌ها توانستند سال 1965 نخستین راهپیمایی فضایی را انجام دهند؛ آلکسی لئونف کسی بود که این کار را در بیرون فضاپیمای ووسخود 2 انجام داد. سرانجام در نبرد شرق و غرب بر سر فتح ماه، نیل آرمسترانگ سال 1969 توانست نخستین انسانی باشد که پا بر دنیای دیگری به جز زمین می گذارد. او و باز آلدرین در مأموریت آپولو ـ 11 حدود 5 / 2 ساعت بر سطح ماه راهپیمایی کردند. سپس در ماموریت های بعدی آپولو، اقامت فضانوردان بر سطح ماه طولانی تر شد و نمونه برداری های وسیع تری از سطح ماه انجام گرفت. شوروی نیز ماموریت های بی سرنشین متعددی در مدار و روی سطح ماه انجام داد، اما هیچ وقت نتوانست به رویای فرود یک روس بر سطح ماه جامه عمل بپوشاند.

فضانوردهای گردشگر

از سال 1380 پای فضانوردهایی که با هزینه شخصی خودشان سفر می کردند به فضا باز شد. این فضانوردها از طریق سازمان فضایی روسیه برای اقامتی چندروزه در ایستگاه فضایی بین المللی حدود 20 میلیون دلار پرداخت می کنند و البته لازم است برای چنین سفرها آموزش های ویژه فضانوردی را پشت سر بگذرانند و تمرین کنند. از جمله این فضانوردان انوشه انصاری است؛ فضانورد ایرانی ـ آمریکایی که با سفر خود به ایستگاه فضایی بین المللی در سال 1385 توانست عنوان نخستین بانوی گردشگر فضایی را از آن خود کند.

تجربه بی‌وزنی فقط در فضا؟

در زمین و در شرایط خاصی می توان شرایط بی وزنی را برای مدت کوتاهی ایجاد کرد. سازمان های فضایی معتبر جهان برای آموزش و تمرین فضانوردها از هواپیماهای معروف به گرانش صفر (Zero G) استفاده می کنند. روش کار به این صورت است که این هواپیماها مدام با زاویه تند اوج می گیرند و بعد از رسیدن به ارتفاع مناسب رو به پایین با زاویه شدید شیرجه می روند. در این شرایط به کمک اثر ناشی از سقوط آزاد، در محیط داخلی هواپیما برای لحظاتی حالت بی وزنی (مانند آنچه در مدار زمین تجربه می شود) ایجاد می شود.

منبع: جام جم، هیتنا

نوشتار مرتبط: چگونه می‌توان فضانورد شد؟